Η παρακαταθήκη ενός ιστορικού συμβιβασμού

Του Σταθη Ν. Καλυβα*

Ποια σύγχρονη πολιτική διαμάχη θα χαρακτηρίζαμε άλυτη; Πώς θα περιγράφαμε έναν άνθρωπο που αποδέχεται να συμβιβαστεί και να συγκυβερνήσει με τον πιο ορκισμένο εχθρό του και μάλιστα μ’ εκείνον που του στέρησε 27 ολόκληρα χρόνια ελευθερίας; Και πόσες είναι οι πιθανότητες ένας ηγέτης μιας πρόσφατα ανεξάρτητης αφρικανικής χώρας να μην καταλήξει δικτάτορας; Οι απαντήσεις στα τρία αυτά ερωτήματα σκιαγραφούν την ιστορική συμβολή του Νέλσον Μαντέλα και τη σπουδαία πολιτική του παρακαταθήκη.

Οι περισσότεροι θα επέλεγαν αυτόματα το «Μεσανατολικό», τη σύγκρουση Ισραηλινών και Παλαιστινίων, ως παράδειγμα διαμάχης δίχως ορατή ειρηνική λύση. Ομως, τη δεκαετία του ’80 η Νότιος Αφρική κατείχε τα πρωτεία στον κατάλογο των άλυτων παγκόσμιων προβλημάτων. Οι περισσότεροι παρατηρητές θεωρούσαν πως μια χώρα με τόσο τεράστιες ανισότητες και βαθιά ριζωμένη την ιδεολογία και πρακτική του φυλετικού διαχωρισμού δύσκολα θα απέφευγε τον συνδυασμό λουτρού αίματος και οικονομικής καταστροφής. Ο συνδυασμός τεράστιων οικονομικών ανισοτήτων, φυλετικών διαιρέσεων και αποικιακής ιστορίας είναι πάντα εκρηκτικός. Ποιος ήταν τότε διατεθειμένος να στοιχηματίσει πάνω στο ενδεχόμενο ενός ειρηνικού και δημοκρατικού μέλλοντος για τη Νότιο Αφρική; Η πραγματικότητα διέψευσε τους πάντες. Οχι μόνο η χώρα αυτή δεν βυθίστηκε στη βία, αλλά αντίθετα κατάφερε να μεταμορφωθεί σε μια πραγματικά πολυφυλετική δημοκρατία, που παρά τα προβλήματά της λειτουργεί. Η εξέλιξη αυτή, αποτέλεσμα της ιστορικής συμφωνίας του 1990, οφείλεται κυρίως στον Νέλσον Μαντέλα, εκπρόσωπο των μαύρων, ηγέτη του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου και πρώτο μαύρο πρόεδρο της χώρας του. Ο ίδιος υπήρξε ένας από τους σπάνιους Αφρικανούς ηγέτες, που αποχώρησαν οικειοθελώς από την εξουσία· αντί να καθίσει στο σβέρκο του λαού του ώς τον θάνατό του, όπως συνήθιζαν έως πρόσφατα, τουλάχιστον, οι περισσότεροι από αυτούς.

Ο Μαντέλα ξεκίνησε ως ριζοσπάστης εθνικιστής ηγέτης ενός μαρξιστοειδούς επαναστατικού κινήματος που είχε στόχο την ανατροπή του ρατσιστικού καθεστώτος της Νοτίου Αφρικής. Η επιλογή της βίαιης δράσης είχε νόημα, γιατί το καθεστώς δεν είχε την παραμικρή πρόθεση να μεταβάλει το καθεστώς των φυλετικών διαχωρισμών που επέτρεπε σε μια μειοψηφία των λευκών να αποκλείει την πλειοψηφία των μαύρων, καταπατώντας κάθε έννοια ανθρώπινου δικαιώματος. Για τη δράση του αυτή, ο Μαντέλα συνελήφθη και πέρασε 27 χρόνια στη φυλακή. Αντί όμως αυτό να ενισχύσει τον ριζοσπαστισμό του ή να θρέψει τη ρεβανσιστική και εκδικητική του διάθεση, τον οδήγησε στο να επιδιώξει μια συμβιβαστική λύση που, χωρίς να θυσιάζει την κατάργηση του απαρτχάιντ, επέτρεπε τη συνύπαρξη λευκών και μαύρων. Χρησιμοποιώντας την αδιαμφισβήτητη αίγλη του και ουσιαστικά επιβάλλοντας την επιλογή αυτή στο κόμμα του, επέτυχε να οδηγήσει τη χώρα του σε έναν ιστορικό συμβιβασμό που όλοι θεωρούσαν αδύνατο. Με την απόφασή του αυτή, αλλά και με το προσωπικό του στίγμα αξιοπρέπειας, ακεραιότητας και γενναιοδωρίας, ώθησε τους συμπατριώτες του να ξεπεράσουν τις προκαταλήψεις τους και να αποδεχτούν την ανεκτικότητα και τη συμβίωση ως μόνες προϋποθέσεις για να επιβιώσουν ως κοινωνία. Για πολλούς (τους περισσότερους ίσως) ο συμβιβασμός ηχεί σαν μια βρώμικη πράξη που ισοδυναμεί με ξεπούλημα. Στη χώρα μας ιδίως, δοξάζουμε τη συνέπεια, ακόμη και όταν αφορά αποδεδειγμένα λανθασμένες θέσεις, ενώ η χρήση της λέξης «συμβιβασμένος» έχει εντελώς αρνητική χροιά. Στην πραγματικότητα, η ζωή προχωράει πάντοτε με συμβιβασμούς. Η λογική της ίδιας της δημοκρατίας δεν είναι άλλωστε παρά η θέσπιση του συμβιβασμού ως πολιτικής πρακτικής.

Προφανώς, δεν είναι όλοι οι συμβιβασμοί εξίσου επιτυχημένοι. Πώς όμως διαχωρίζονται οι «ιστορικοί» συμβιβασμοί από τους υπόλοιπους; Η σημερινή εικόνα της Νοτίου Αφρικής είναι από αρκετές απόψεις απογοητευτική. Οι ανισότητες δεν θεραπεύτηκαν, ενώ στη λευκή ελίτ προστέθηκε μια αντίστοιχη μαύρη. Κυριαρχούν η διαφθορά, η ανασφάλεια και η εγκληματικότητα. Αυτό ήταν τελικά το μεγάλο κατόρθωμα του Μαντέλα; Εδώ περνάμε στο τρίτο ερώτημα που έθεσα. Ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να κρίνουμε τη συμβολή του Μαντέλα είναι να συγκρίνουμε το αποτέλεσμά της με το πώς θα ήταν τα πράγματα στην περίπτωση που είτε δεν είχε επιδιωχθεί είτε είχε αποτύχει ο συμβιβασμός. Η σύγκριση είναι καταλυτική. Η πορεία προς την ανεξαρτησία των χωρών της Υποσαχάριας Αφρικής είναι στην καλύτερη περίπτωση μια ιστορία χαμένων ευκαιριών και στη χειρότερη μια τραγωδία. Οι περισσότεροι (και μεταξύ τους οι πιο προβεβλημένοι) ηγέτες των αφρικανικών εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων μεταμορφώθηκαν σε αιμοσταγείς δικτάτορες. Ο πολιτικός αυταρχισμός, οι εθνοτικοί αποκλεισμοί, οι εθνοκαθάρσεις, οι εμφύλιοι, η οικονομική δυσπραγία και οπισθοδρόμηση συνθέτουν την πραγματικότητα της μετα-αποικιακής Αφρικής, τουλάχιστον έως πρόσφατα. Και η χώρα που παρουσιάζει τις μεγαλύτερες ίσως ομοιότητες με τη Νότιο Αφρική, η Ζιμπάμπουε, προσφέρει την πιο χτυπητή και εντυπωσιακή αντίθεση, καθώς ο ηγέτης της Ρόμπερτ Μουγκάμπε, ακολουθώντας αντιδιαμετρική πορεία από αυτή του Μαντέλα, οδήγησε τη χώρα του στην πλήρη κατάρρευση και τον ίδιο στην πλήρη απαξίωση. Το ότι η Νότιος Αφρική δεν είχε την ίδια τύχη, το οφείλει στον ιστορικό συμβιβασμό του 1990.

Αυτή είναι με λίγα λόγια η μεγάλη παρακαταθήκη ενός σπουδαίου ηγέτη, που σήκωσε ένα ολόκληρο έθνος στις πλάτες τους και το οδήγησε μπροστά.

Το ανωτέρω άρθρο υποδείχτηκε από την συνάδελφο Βικτωρία Δασκάλου και δημοσιεύθηκε στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_08/12/2013_542449